Kavyadarsha (काव्यादर्शः)

Description

काव्यादर्शः (Kavyadarsha) ग्रन्यस्यास्य रचयिता किन्न सुग्रहोतनामधेयः विद्युतकीर्त्तिः प्रतिभोज्यन्तः आचार्यो महाकविर्दण्डो। अस्य पराचीनत्वे कविषु मुख्यत्वे च “जाते जगति वाल्योको कविरित्यभिधा- ऽभवत्। कत्रो इति ततो व्यासे कवयस्त्वयि दण्डिনि।” इति प्राचीनपदामेव प्रकृष्टं प्रमाणं, नाव कस्यापि काऽपि विचिकित्सा। परन्तु दुर्भाग्यमेतत् भारतोयानां यत् एतद्देशीय-महाकवीनामेकस्यापि प्रादुर्भावकालस्ख निवासजनपदस्य वा नास्ति खलु अविसंवादिप्रमाणं किमणि, यहष्ट्रा ते ते कवयः एतस्मिन् देगे काले च एतस्मिन् प्रादुरभवन् इति निःसंशयं नियेतुं कण्ठरवेण उद्घोषयितुं वा कोऽपि शक्नुयात्। प्रस्तुते चास्मिन्नपि महाकवी नायं सनातनी विधिः परिवर्त्तितो जतः। किन्तु कवेरस्य वैदर्थ्यादिषु रौतिषट्‌केषु वैदर्भरीती समधिकममादरबुद्धिदर्शनात् तद्रोत्यनुसारि-गुणालङ्कारोदा-हरणादीनां ग्रन्येऽस्मिन् सत्रिवेशदर्शनाच्च दाक्षिणात्वोऽयं विदर्भमण्डलवास्तव्य इत्वनुमितिरतात्त्विकौति न केनापि वक्तुं शक्यते।

अयं हि काव्यादर्श-दशकुमारचरित छन्दोविचिति कला-परिच्छेदादिविविधग्रन्यानां रचयिता इति प्रसिद्धिः। तेषु चायं काञ्चादर्श: दशकुमारचरितं नाम गद्यकाव्यच्च एत द्देशीयैः समधिकं समाद्रिद्र्यते। छन्दोविचितः कलापरिच्छेदस्य च अस्मिन्नेव ग्रन्थे – “छन्दोविचित्यां सकलस्तत्प्रपष्टो निदर्शितः” २१ परि० १२ नो०) “तस्याः कचापरिच्छेदे रूपमाविर्भविष्यति” (३ परि० १०१ नो०) इत्येताभ्यांश्रोकार्याभ्यां समुल्लेखमाचं दृश्यते, न पुनरेती कस्यापि नेत्र-विषयीभूती जाती। काव्यादर्शसम्बन्धे च एषा खलु किंवदन्तो प्रचरति लोके यत् अलङ्कारशिशिक्षिषोः स्वान्तेवासिनः कस्यापि शिक्षार्थ ग्रन्थमिमं विरचितवान् कविः अध्यापितवांश्च तमिम-मेव स्वरचितग्रन्थम्। अस्मिन् खलु रूपकोपमाच्चेपादोना-मलङ्कारविशेषाणां बहवः प्रकाराः सन्निविष्टा दृश्यन्ते, ये तु नवीनैर्विरचितेषु नोपलभ्यन्ते; ते च प्रकाराः चमत्काराधायक-तया सुकुमारमतोनां बालानां विशेषतया चित्ताकर्षका भवन्तीति मन्यामड़े। किञ्च यमकानां विविधभेदाः स्वर- स्थानवर्णनियमप्रहेलिकादिरुपाश्चित्रालङ्काराच विविधभेद-भिन्नाः सोदाहरणाय चमत्कारजनकाः नवोनैरनुक्ताः निपुणसतिना कविना अत्र विन्यस्ता इत्यपस्तभामहे, ये तु नवो-नेभ्यः अस्य वैशिष्ट्यं विशेषेण प्रकटयन्तीति।  ग्रन्यस्यास्य शोधनविधी टोकाया उत्कर्षसाधने भाषायाः मौष्ठवसम्पादने च यथामतिरस्माभिः प्रयत्नो विहितः, शिक्षार्थिभिरेतेन काचिदपि उपक्ततिर्लभ्येत चेत् प्रयत्नः सफली जातः इति संख्यामहे। इत्यलम्।