Ashubodha Vyakaranam (आशुबोधव्याकरणम्)

Description

आशुबोधव्याकरणम् (Ashubodha Vyakaranam) साम्प्रतिकसम्राट्स भाजित भारतवर्षीय विश्वविद्यालय-समाजाधीश्वरैः अन्यस्या विद्याभ्याससहकारेण संस्कृतभाषाभ्यासस्य अवश्यविधेयत्वे व्यवस्थापिते (प्रसिष्ठेन्सिकालेजनामक) विद्यालयस्थानामन्तेवासिना कथङ्कारं स्वल्पेन समयेन आयासेन च संस्कृतभाषाभ्यासः सिध्येत् इत्यत्र इतिकर्त्तव्यताविमुग्धतया संस्कृतभाषाध्यापकैः समाकुलहृदयैः समभावि। तेषु च (प्रेसिडे‌न्सिकलेजनामक) विद्यालयस्थ-संस्कृतभाषाध्यापकेन मदन्तेवासिना परमकल्याणिना आयुष्मता समौध्यकारिणा श्रीकृष्णकमल भट्टाचाय्यैणेदं निरमायि “संस्कृतभाषायां नैपुण्यसाधनाय संस्कृतव्याकरणमेव निदानं देशविशेषप्रचलितनाञ्च तत्तद्याकरणानां विभिन्नतया व्युत्पत्तिवैजाल्याधायक. त्वेन विश्वविद्यालयसंसृष्टछात्राणां संस्कृतविद्याभ्यासम्य कुतस्तरामेक- रूपता सम्भवेत् कथङ्कारं वा पाठ्यपुस्तकानामेकरूपताविरहे परीक्षासमये प्रश्नसाम्यम्।

प्रश्नसाभ्यस्य उत्तरसाम्यनियाचकतया तदभावे छात्रदत्तोत्तरदर्शनेन तेषां व्युत्पत्तिवैलक्षण्यं परीक्षकैः कथं लक्ष्येत, किश्च प्रचलित-व्याकरणानां कलेवरबाहुल्येन बहुकालकलनीयतया, काठीन्यदोषेण दुरवधारणीयतया, अप्रसिद्वानेकशब्दसाधनोपयोगिसूत्रजालकलितत्वेन, तद्वीधे फलविशेषादर्शनेन, च तदंशे द्वथापरिश्रममात्राधायितया, आधुनिकसामाजिकसमयानुपयोगितया च सुप्रसिद्धशब्दसाधनभूयिष्ठं स्वल्पायासकालकलनीयं सुगममभिनवं व्याकरणमन्तरेण समीहितं न सिध्येदिति।” निर्णीय च इत्थं तेन आयुष्मता तथाविधव्याकरणसङ्कलनार्थ सप्रयत्न-महमभ्यथितः। तदभ्यर्थनामपुरुध्यता च मया आशुबोधाख्यमिदं व्याकरणं सङ्कलितम्।

पाणिनीयागमस्यैव सर्वप्रस्थानेषु श्रेष्ठतया प्रामाणिकैर्मल्लिनाथजयमङ्गलप्रभृतिभिः काव्यादिव्याख्यातृभिः पाणिनिसूत्राणामेव प्रमाणत्वेन उपन्यस्ततया व्युत्पित्मनां तत्परिज्ञानस्य अत्यावश्यकत्वेन तत्परिज्ञानार्थमेव प्रायेण अत्र ग्रन्थे पाणिनीयानि सूत्राणि समाहृतानि समादृताश्च प्रायस्तदीयप्रत्यादिसंज्ञाः। तत्तत्-सूत्रवस्थवातिकभाष्याद्यनुसारीण्यपि कानिचित्। सूत्राणि सङ्कलितानि सूत्रान्त रादपकर्षणीयानि, अनुवर्तनीयानि, च पदानि तत्तत्सूत्रेषु सन्निवेशितानि क्वचित् सूत्रस्थानि दुरवबोधानि पदानि सुखाव-बौधैः पर्यायशब्दैः परिक्वचिच्च हित्राण्यपि सूत्राणि एकत्र निबद्धानि। एवं सूत्राणि रस्य कानिचिच्च सुत्राणि स्वयं विरचय्य वृत्या व्याख्याय च उदाहरणेन न।

ग्रन्थे सूत्रापाठानुसारिणी, प्रक्रियाकौमुदीसिद्धान्तकौमुदीप्रभृतिपरित्य वा परिपाटी न समाहृता किन्तु सुखावबोधार्थमन्यादृगेव समवलम्बिता। हि तिङ्ङ्कृदन्तबोधमन्तरेण तदुपजीविस्त्रीप्रत्यकार व विभक्त्यादीनां ज्ञातुमशक्यतया तिङ् दन्तनिरूपणानन्तरच्च तन्निरूपणे तद्बोधस्य शक्यसम्पादकतया तिङ्ङ्कृदन्तनिरूपणानन्तरन्व तन्निरूपणे तद्बोधस्य शक्यसम्पादकतया तिङ्ङ्कृदन्तनिरूपणानन्तरमेव स्त्रीप्रत्ययादिनिरूपणं कृतम्। तिङन्तेषु म्वाद्यदादिक्रमेण सर्वेषामेव लकाराणामेकस्मिन्नेव प्रकरणे कौमुद्यामुदा- हरणम् इह तु लडादिषु चतुष्वँव लकारेषु गणभेदेन शबादिकार्य्यविशेषदर्शनात् इतरेषु च लुङादिषु षट्सु तददर्शनात् तत्तत्गणक्रमेण लडादिचतुलं- कारनिरूपणानन्तरमेव सर्वगणीयसाधारणलुङाद्युदाहरणम्। तद्धितेषु च कौमुद्यां न कोऽपि क्रमोऽवलम्बिती लक्ष्यते इह तु प्रथमान्तादिक्रमेणंव मत्त्वर्थादिप्रत्ययानामुदाहरणम् अन्ते च विभक्तिस्थानिकानामन्येषाञ्च अव्ययतद्धितानाम्।

छात्राणामभ्याससौकर्याय अनिद्धातूनां, घात्वादेशस्य, शब्दादेशस्य, परस्मैपदात्मनेपदव्यवस्थायाः, धातुभेदेन घत्रादिव्यवस्थायाश्च बोधिकाः कारिकाः रचिताः न तत्र सूत्राणि उद्धृतानि बोघसौकर्याय ग्रन्थबाहुल्यमपि अङ्गीकृतम्।