Mrichchhakatika Darpan (मृच्छकटिकदर्पणः)

Description

मृच्छकटिकदर्पणः (Mrichchhakatika Darpan) संस्कृतकवीनां वैशिष्ट्यमिदं यत् तैः स्वजीवनवृत्त-विषये किमपि न रुपापितम्। वस्तुतस्तु विषयस्यापनमेव तेषामु‌द्देश्यः न तु आत्मस्यापनम्। अत एव तेयो जीवनवृत्तविषये निश्चितरूपेण कथनं दुरूहं वर्तते। शूद्रकस्य विषयेऽपि ईदूशी समस्या वर्तते। यद्यपि मृच्छकटि कस्य प्रस्तावनायां सूत्रधारमुखादात्मपरिचयं ददाति परन्च तदपर्याप्तमस्ति। तयानुसारेण मृच्छकटिकस्य प्रणेता शूद्रकः ऋग्वेदादिपण्डितः हस्तिविद्यादि-पारङ्गतः, स‌ङ्ग्रामकुशलः प्रमादरहितः वैदिकानां श्रेष्ठः तपोनिष्ठः राजासीत्। मृच्छकटिकेन तस्य विद्वत्वश्व स्पष्टमेव। केचन विद्वांसः एवं मन्यन्ते यत् इदं वचनं ग्रन्थनिर्माणानन्तरं सूत्रधारेण स्वयमुक्तम्, यतः शुद्रकेण जीवनकाले एव स्वमृत्युविषयकयनं सम्भावितं नास्ति। परन्च অলি-प्रवेशोऽपि गणितशास्त्रबलात् शूद्रकेण स्वयं ज्ञातः एतन्मम मतम्। भारतीय परम्परानुसारेणापि कथनमिदं यथार्थं वर्तते यत् शूद्रकः एव मृच्छकटिकस्य प्रणेता अस्ति। कविनिवासस्थानविषयमधिकृत्य किमपि स्फुटं प्रमाणं नोपसभ्यते परच “अवन्तिपुर्या’ द्विजसार्थवाह” इत्यादिश्लोकेन उज्जयिन्येव प्रमाणत्वेंनं निश्चीयते।